İİV/QİÇS: İNFEKSİYANIN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ INNOVATİV TESTLƏR

İİV və QİÇS Nədir?

İİV, insanın immun sisteminə hücum edən bir retrovirusdur. Azərbaycan dilində “İİV” abbreviaturası “İnsanın İmmunçatışmazlığı Virusu” mənasını daşıyır, beynəlxalq miqyasda isə “HIV” (Human Immunodeficiency Virus) kimi tanınır. İİV bədəndə CD4+ T-limfositləri (immun sisteminin əsas hüceyrələri) məhv edərək orqanizmin infeksiyalara qarşı müqavimətini azaldır. Müalicə olunmadıqda İİV infeksiyası QİÇS-ə çevrilir.

QİÇS isə İİV infeksiyasının son mərhələsidir. “Qazanılmış İmmun Çatışmazlığı Sindromu” (ing. Acquired Immune Deficiency Syndrome, AİDS) immun sisteminin ciddi şəkildə zəifləməsi ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə orqanizm hətta sadə infeksiyalara belə müqavimət göstərə bilmir, opportunistik infeksiyalar və bədxassəli şişlər yaranır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, dünyada təxminən 37 milyon insan İİV ilə yaşayır, lakin müasir antiretroviral terapiya (ART) sayəsində bu infeksiya idarəolunan xroniki vəziyyətə çevrilə bilər.

İİV-in Yoluxma Yolları

İİV əsasən bədən mayeləri vasitəsilə ötürülür:

• Cinsi yolla: Qorunmayan cinsi əlaqə, xüsusilə anal və ya vaginal əlaqə zamanı.
• Qan yolu ilə: Yoluxmuş qan köçürülməsi, iynələrin təkrar istifadəsi (məsələn, narkotik istifadəçilərində).
• Ana-uşaq ötürülməsi: Hamiləlik, doğuş və ya ana südü ilə.
• Tibbi alətlər: Sterilizə olunmamış alətlər (manikür, tatuaj və s.).

İİV gündəlik təmaslar (əl sıxma, qucaqlaşma, birgə yemək yemək) və ya həşərat sancmaları ilə ötürülmür.

İİV-in Müəyyənləşdirilməsi Üsulları

İİV infeksiyasının erkən diaqnostikası həm fərdin sağlamlığı, həm də infeksiyanın yayılmasının qarşısının alınması üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Müasir tibb bir neçə diaqnostik metod təklif edir:

1. Anticisim Testləri

Bu testlər İİV-ə qarşı orqanizmin istehsal etdiyi anticisimləri aşkar edir. Ancaq anticisimlər yoluxmadan 2-12 həftə sonra əmələ gəldiyi üçün “seroloji pəncərə” adlanan dövrdə yanlış mənfi nəticələr ola bilər.

2. Antigen/Anticisim Kombinasiya Testləri

IV nəsil testlər həm İİV anticisimlərini, həm də p24 antigenini aşkar edir. Bu, diaqnostik boşluğu əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

3. Nuklein Turşusu Testləri (PCR)

PCR testi virusun genetik materialını (RNT) aşkar edir və ən dəqiq üsuldur. Lakin bu metod bahalıdır və adətən təsdiqləyici test kimi istifadə olunur.

4. Ekspress-Testlər

Ekspress-testlər qan və ya tüpürcək nümunələri ilə 15-20 dəqiqə ərzində nəticə verir. Bu testlər sürətli diaqnostika üçün idealdır.

Ekspress-Testlər və Skrining Müayinəsinin Əhəmiyyəti

Ekspress-testlər İİV infeksiyasının sürətli aşkarlanması üçün əvəzsizdir. Xüsusilə aşağıdakı hallarda önəmlidir:

• Təcili vəziyyətlər: Məsələn, cərrahi əməliyyat zamanı iynə batması kimi hallarda.
• Yüksək risk qrupları: Narkotik istifadəçiləri, cinsi yolla keçən xəstəlikləri olanlar və s.
• Uzaq bölgələr: Tibbi infrastrukturun məhdud olduğu ərazilərdə.

Skrining müayinələri isə İİV-in kütləvi şəkildə aşkarlanması üçün effektivdir. ÜST tövsiyə edir ki, yüksək risk qruplarında olan şəxslər ildə ən azı bir dəfə İİV testi keçirsin. Ekspress-testlər skriningdə geniş istifadə olunur, çünki:

• Sürətlidir: Nəticələr dərhal alınır.
• Əlçatandır: Xüsusi laboratoriyalara ehtiyac yoxdur.
• Məxfidir: Testlər anonim şəkildə həyata keçirilə bilər.

Skrining sayəsində İİV-in erkən aşkarlanması və antiretroviral terapiyaya başlanılması xəstəliyin QİÇS-ə keçidini əngəlləyir və yoluxmanın yayılmasını azaldır.

III və IV Nəsil Testlərin Üstünlükləri

İİV testləri illər ərzində əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşib. III və IV nəsil testlər diaqnostikada inqilabi dəyişikliklər gətirib.

III Nəsil Testlər

• Anticisim aşkarlanması: İİV-ə qarşı IgM və IgG anticisimlərini təyin edir.
• Həssaslıq: Yüksək həssaslıqla (təxminən 99%) anticisimləri aşkar edir.
• Məhdudiyyət: “Seroloji pəncərə” dövründə (yoluxmadan sonra 3-6 həftə) effektiv deyil.

IV Nəsil Testlər

• Kombinasiya testi: Həm anticisimləri, həm də p24 antigenini aşkar edir.
• Erkən diaqnostika: Yoluxmadan 2-4 həftə sonra İİV-i müəyyənləşdirə bilir, bu da diaqnostik boşluğu əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
• Dəqiqlik: Həssaslıq və spesifiklik baxımından III nəsil testlərdən üstündür.
• Təsdiqləyici testlərlə birgə istifadə: Yanlış pozitiv nəticələri istisna etmək üçün Western Blot və ya PCR ilə təsdiqlənir.

IV Nəsil Testlərin Əsas Üstünlükləri

• Sürətli aşkarlama: P24 antigeni anticisimlərdən əvvəl qanda görünür, bu da erkən diaqnozu mümkün edir.
• Yüksək etibarlılıq: Həm kəskin, həm də xroniki İİV infeksiyalarını aşkar edə bilir.
• Epidemioloji nəzarət: İİV-in yayılmasını izləmək üçün effektivdir.

İİV Diaqnostikasında Innovativ Yeniliklər

Son illərdə İİV diaqnostikası sahəsində bir sıra yeniliklər baş verib:

• Ev testləri: Özünütətbiq olunan İİV testləri istifadəçilərə evdə test keçirmək imkanı verir.
• Tüpürcək testləri: Qeyri-invaziv və sürətli nəticə verən testlər.
• Mobil test platformaları: Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə İİV testlərinin əlçatanlığını artırır.
• Süni intellekt (AI) inteqrasiyası: Test nəticələrinin təhlili və risk qiymətləndirməsi üçün AI-dən istifadə edilir.

Bu yeniliklər İİV-in vaxtında aşkarlanmasını və müalicəyə başlanmasını asanlaşdırır, beləliklə xəstəliyin yayılmasının qarşısını alır.

İİV testi, QİÇS diaqnostikası, ekspress-testlər, IV nəsil İİV testi, İİV skriningi,

İİV və QİÇS müasir səhiyyənin ən aktual problemlərindən biridir. Erkən diaqnostika və müalicə sayəsində İİV ilə yaşayan insanlar uzun və sağlam həyat sürə bilər. Ekspress-testlər və skrining müayinələri infeksiyanın yayılmasının qarşısını almaqda mühüm rol oynayır. III və IV nəsil testlər isə diaqnostikada yüksək dəqiqlik və erkən aşkarlama imkanı təmin edir. İİV haqqında məlumatlılıq və müntəzəm testlər həm fərdi, həm də ictimai sağlamlıq üçün vacibdir.

Əgər İİV testi keçirməyi planlaşdırırsınızsa, yaxınlıqdakı səhiyyə mərkəzinə müraciət edin və ya anonim test xidmətlərindən istifadə edin. Sağlamlığınızı qoruyun!